Nigar H�YAV�'nin �iiri

N�GAR H�YAV�’nin ���R�

Prof.Dr.Fethi GED�KL�

            �ran’daki Türk edebiyat� beni öteden beri ilgilendirmi�tir. Vaktiyle böyle bir yaz� (F. Gedikli, “�randaki Türk Edebiyat�”, Türk Edebiyat�, Ocak 1984, no. 123, s. 38-42) da kaleme alm��t�m. �ran’da �slam Devriminden beri boy atan canl� bir Türkçe edebiyat do�mas�na ra�men, bu edebiyat Türkiye’de baz� çabalar istisna edilirse, hak etti�i ilgiyi kendisine çekmi� say�lmaz. Oysa �iir ve nesir yönünde geli�en bu edebiyat�n çok ba�ar�l� temsilcileri vard�r.

Bunlar�n en önemlilerinden biri, �ran modern Türk edebiyat�n� hem �iir, hem de nesir alan�nda güçlü bir biçimde temsil eden Nigar Hiyavi’dir. 1960 y�l�nda Me�kin�ehir’de do�an Nigar Hiyavi ilk, orta, lise ö�renimini burada tamamlam��t�r. Tahran ve Lahican’da mikrobiyoloji ve �ngilizce lisans ö�retimini tamamlamadan b�rak�p Tebriz Azad Üniversitesi Sosyal Bilimler bölümüne yaz�lan Hiyavi, 2006’da buray� bitirmi�tir. Halen Bakü Hazar Üniversitesinde “Habib Sahir`in hayat� ve yarad�c�l��� (1903-1985, Tebrizli �air)” adl� doktora tezi üzerinde çal��maktad�r. Nigar Hiyavi feminist bir �air olarak tan�nmaktad�r. (Ali Kafkasyal�, �ran Türkleri, �stanbul 2010, s. 265, n. 71). Ürünlerini Bakü’de ç�kan “Alatoran” dergisinde zaman zaman yay�nlamaktad�r. Özgeçmi�i hakk�nda bize bilgi vermesi için yazd���m�z Nigar Hiyavi’nin yan�t� kinayelidir: “Alt� suçla damgalanan özgeçmi�imi birce sözcü�e böylece s����d�rmak mümkündür: �ranAzərbaycanTürkƏrli�airQad�n.” yani �ranAzerbaycanTürkEvli�airKad�n.

Nigar Han�mla Bakü’de bulundu�um s�rada Rasim Qaraca’n�n vas�tas�yla tan���p hep beraber sohbet etmi�, hatta ondan Tebrizli yazar Fethi Ho�genabi’yi de sormu�tum. (Bir süre sonra bana bu konuda baz� bilgiler iletmi�ti. Bir ara F. Ho�genabi hakk�nda da yazaca��m� umuyorum.) Geçen y�l Bakü’ye tekrar gitti�imde onun “Əlimdə əlli barmaq”  (Elimde elli parmak, Bakü 2010, Qanun ne�., 64 s.) ve Tebriz 2007, Ya�maq s�ra kitablar�) adl� kitab�yla birlikte, gene onun gibi �ran Türklerinden olan Sayman Aruz’un “Bahar Gelmedi” �iir kitab�ndan birkaç nüshay� bu iki �airi Türkiye’de belirli ölçüde tan�tmak amac�yla yan�mda getirmi�tim. Her iki kitab� da okuyal� çok zaman olmas�na bakmayarak, onlar hakk�nda yazma imkan�n� ancak buldum.

Nigar Hiyavi’nin “Əlimdə əlli barmaq” �iir kitab�n�, Dünya Azerbaycanl� Yazarlar Qurumunun Yay�nlar�n�n 1. kitab� olarak görüyoruz. “�eirler” ve “Nesr-�eirler” diye adland�r�lan iki bölümden olu�an 64 sayfal�k bu küçük kitapta �airin 34 �iiri yer almaktad�r. Nigar Hiyavi daha önce “Menim �eirim” (1996), “Kölgedeki ses” (1997), “�eherin c�r���nda Nigar” (Tebriz 2005) adl� �iir kitaplar�n� yay�nlam��t� (A. Kafkasyal�’da hatal� olarak “Seherin ç�ra��nda”, s. 265). Ayr�ca onun Farsça yaz�p yaradan Tebrizli yazar Gulamhüseyn Saidi’den çevirdi�i iki roman da vard�r: “Bəyəl Əzal�lar�” [Özgün ad� “Ezadaran-e Beyel] (2003 Təbriz) ve “Top” (2003 Tebriz). Beyel, Tebriz yak�n�nda yerle�mi� olan küçük bir köydür.

�ran Türkleri, 1979 devriminden sonra bas�n-yay�nda ana dillerini kullanmada nispi bir serbestli�e kavu�salar da, halen �ran Türklerinin okullarda ana dillerinin ö�retilmesi ve edebiyatlar�n�n okutulmas� fiilen yasakt�r. Yürürlükteki �ran Anayasas�n�n “Ülkenin resmi dili, yaz�s�, takvimi, ve bayra��” ad�n� ta��yan II. Bölümünde yer alan 15. madde “�ran’�n resmi dili ve yaz�s� onun halk�n�n ortak dili Farsçad�r. Resmi belgeler, haberle�me ve metinler, ayn� zamanda ders kitaplar� bu dilde ve yaz�da olmal�d�r. Bununla birlikte bölgesel ve kabilevi dillerin bas�nda ve kitle ileti�im araçlar�nda kullan�lmas�, ayn� zamanda onlar�n edebiyatlar�n�n okullarda ö�retilmesi Farsçaya ilaveten caizdir.” demesine ve ayn� anayasan�n “Halk�n Haklar�” adl� III. Bölümündeki 19. madde “�ran’�n bütün halk�, hangi etnik gurup veya kabileye mensup olurlarsa olsunlar e�it haklardan istifade ederler; ve renk, �rk, dil, ve benzeri �eyler kimseye herhangi bir imtiyaz ba���lamaz.” (www.iranchamber.com/government/laws/constitution.php-den ben çevirdim. 6.6.2011) hükmünü sevk etmesine ra�men, bu dillerin resmi �ekilde ö�retilmesi ve edebiyatlar�n�n okutulmas� uygulamaya geçirilmedi�i gibi, bu yolda vaki talepler ve te�ebbüsler de engellerle kar��la�maktad�r.

Bu sebeple �ran’da Türkçe yazanlar�n en büyük sorunu, derdi ve ac�s�, ana dilde e�itim görememeleri ve ana dillerini serbestçe kullanamamalar�d�r.

Hem Nigar Hiyavi’nin hem de Sayman Aruz’un burada tan�taca��m�z kitaplar� da ana dili ac�s� ve ülkelerinin özgür olmamas� meselesine odaklanm��t�r. Bununla birlikte, Nigar Hiyavi’nin de Sayman Aruz’un da �iirleri aras�nda sevgi �iirleri önemli bir orana ula�maktad�r.

Nigar Hiyavi’nin �iiri keskin tonlu protest bir �iirdir. Dili de ona uygun seçilmi� sözlerden olu�maktad�r. Bu dil ba�kas�n�n a�z�nda uygunsuz olabilecekken Nigar Hiyavi’nin isyan�ndaki samimili�i, sahicili�i, dilini yad�rgatmas� bir yana, sanki bu �iirin ba�ka sözlerle yaz�lamayaca��na da okuyucuyu inand�r�r. Al�nt�lanmas� halinde burada kaba kaçacak bu ifadeler, Nigar Han�m�n �iirlerinin içinde çok tabii olarak yerlerini alm��lard�r. Argo ifadelerle ördü�ü �iiri �airin vermek istedi�i iletiyi çok ba�ar�l� bir biçimde ta��r. �air bunu bilinçli yapar, nitekim “ədəbli ədəbiyat�n ədas� heç ħo�uma gəlmir.” (“At�l�b dü�ür bu ya���”, s. 63) diyecektir sonunda.

Nigar Han�m�n dilinden söz aç�lm��ken onun ba�ka katlar�na da dokunmak yerinde olacakt�r. Cinsel, cocuq (s. 47), uydu çanaqlar� (s. 18), yoħsun (yoksun) (s.19), adres/adressiz (s. 22), telefon açmak (s. 22), dü�lemek (s. 34, 46), qutsal (s. 38), eqzoz (s. 48), deyi�im (s. 49), ilkellik (s. 51), qan bas�nc� (s. 43), ��qsan (��ks�n) (s. 54), trafik (s. 55), üretim güçleri (s. 58), doktora tezi (s. 60), �slanmak (s. 62),  cumhur ba�ħan� (s. 62) gibi Türkiye Türkçesinden gelen kelimeler �airin dilini zenginle�tirmekte ve Türkiyeli okuyucu için daha kolay anla��l�r bir �iir yaratmaktad�r. Türkiye Türkçesine ait sözlerden geni� ölçüde yararlanma, Türkçe yazan �ranl� edebiyatç�lar�n Anadolu ile �ran ve hatta Kafkasya co�rafyas�nda daha ortak, daha anla��kl� bir dilin do�mas�na kendi önemli katk�lar�d�r kan�mca.    

Nihayet Nigar Han�m “Türkcenin kenarlar�nda �eirlerini qurar” (Qorħmay�n”, s. 57). Yerli söyleyi�ler olan yan� (yani), had�r ol (haz�r ol)(saq�n- mu�ayat ol!, mukayyet ol, ihtiyatlan!), can�nda ciyar�nda (can�nda ci�erinde) (s. 36), istitar eləmək (örtüləmək, saklamak) (s. 43), Azeri qüpü (Azeri küpü) (s. 48), (yaman-yovuza basmaq (söyü� vermək) (s. 58) gibi ifadeler; bo�az�va (bo�az�na), beynive (beynine), can�v� (can�n�) gibi yöre telaffuzlar�, halk dili söyleyi�leri ve bayat�lar ustaca N. Hiyavi’nin �iirine sindirilmi�tir. Özellikle kitab�n “Nesr-�eirler” bölümü �irin halk (kad�n) dilinden al�nm�� ifadelerle kurulmu�tur ve okuyanda bu dili konu�anlara do�ru ola�anüstü bir muhabbet uyanmaktad�r.

Nigar Han�m �ran Türklerinin büyük dilcisi, edebiyatç�s�, alimi Ustad Ferzane’yi anmadan edememi� (s. 40-41) ve ona adad��� bir �iirle bu büyük alimi “Türkcemizin qov�al� ba��” diye selamlam��t�r.

Hayat�n k���n�-bahar�n�, hayr�n�-�errini, yah��s�n�-yaman�n� görmü� geçirmi� bilge bir kad�n olarak Nigar Hiyavi sayg�yla sevgiyle and��� Sabir, Pi�averi, Ustad Ferzene bir yana, Azerbaycan ayd�nlar�na da ele�tiriler yöneltir. Onlar�n tasas�zl���, milli meselelere kay�ts�zl���, korkakl���, onun keskin ve sert tenkidine maruz kal�r. “Qorħmay�n”, s. 57) �iiri buna güzel bir örnektir. “Siz helelik sözlüklerden öyrenin dilinizi (s. 18) diye bir k�y�dan mevcut durumu, öbür k�y�dan da hemyerlilerini sarsmaya giri�ir.

Tebriz’in tarihi kimli�inden, Türklü�ünden soyulup adi bir �ehre çevrilmesi onu derinden üzer ve me�hur Settar Han’a müracaata yöneltir.

Do�rusu Nigar Hiyavi’nin bu kitapç�kta toplanan �iirleri onun birinci s�n�f bir �air oldu�una kan�tt�rlar ve ilgililerinden üzerlerinde uzun uzun çözümlemelere giri�ilmesini gözlemektedirler. (Genel a� üzerindeki sorgulamada onun hakk�nda yaln�z �u bilgiye ula�t�m: K�br�s’taki Lefke Avrupa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat� Bölümü’nde 14 Ekim 2008 (Sal�) günü gerçekle�tirilen bir �iir ve türkü dinletisinde �ranl� Türk �air �smail Ülker kendi �iirlerini ve �ran Türklerinin ça�da� kad�n �airlerinden Nigâr Hiyavi’nin iki �iirini okudu. www.doguakdeniz.com/h-LAde-ran-Turklerinden-iir-ve-Turku-Dinletisi.html) �smail Ülker “Əlimdə əlli barmaq üzere bir iki söz” (bk. http://www.sozunsozu.com/index.php?/site/yazar/122) adl� yaz�s�nda da Nigar Hiyavi’nin �randaki Türk �iirindeki yerinin önemini ve büyüklü�ünü belirtmekte ve “Nigar Hiyavi Güney Azerbaycan �iirinde Türk dili ve modern kad�n �iirinin sa�lam olarak temelini atan ilk kad�nlar�m�zdand�r” hükmünü vermektedir.     

Umar�m bundan sonra Nigar Hiyavi’nin �iiri ülkemizde de lay�k oldu�u ilgiyi görecektir.

“heç nəyə çatm�ram

nə bir içim suya nə bir bəllə çörəyə

məni ça��ran yard�ma belə çat��m�ram

çətin çətin çat�l�ram öz yörələrimə

yeriyərəm nə cür?

Ki, yollar�n ham�s� aya��m�n əlindən inciyir qaç�r

gedirəm hara?

Ki, mənzillərin ham�s� məni soyur soyunur

ça��r�ram kimə?

Ki, kimsəni boynuna götürmür Nigar

çox görünürəm çok diyəsən

heç kimə çatmaya çatmaya

sizdən yaman tələsirəm sizin ba�dan olma�a

gəlin köməklə�in məni çataq

dünyan�n dibindəki dərənin dibinə gedən ula�a

orda bir susuz bula� var bilirəm…” (s. 10)

[Bu yaz� YOM Türk Dünyas� Kültür Dergisi / K�� 2011, Say� 21, s. 91-94’te ne�r olunmu�tur.]